Γεωπόνος MSc, Επιμορφούμενος στο Ετήσιο Πρόγραμμα «Ψυχολογία, Συμβουλευτική & Κοινωνιολογία για όλους» ...
του Κέντρου δια βίου μάθησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου
του Κέντρου δια βίου μάθησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου
Πού βρισκόμαστε σήμερα
Υπάρχει έντονος θόρυβος αυτόν τον καιρό για το φαινόμενο της γονεϊκής αποξένωσης και συγκεκριμένα της αποξένωσης ανήλικων τέκνων χωρισμένων γονέων από τον έναν τους γονέα. Ιδρύονται Σύλλογοι που διοργανώνουν εκδηλώσεις και είναι ενεργοί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με μεγάλη ανταπόκριση κοινού*, δημοσιεύονται επιστημονικές έρευνες και δεν αμφισβητείται πουθενά πως τα προσωπικά δράματα γονεϊκής αποξένωσης είναι τόσο πολυάριθμα ώστε να συνιστούν κοινωνικό πρόβλημα. Επιπλέον, τα τελευταία πέντε χρόνια, τουλάχιστον 3 Βουλευτές έχουν υποβάλει Ερωτήσεις στον εκάστοτε Υπουργό Δικαιοσύνης για θέματα γονεϊκής ισότητας και αποξένωσης τέκνου-γονέα· αυτές τις ημέρες, ο Υπουργός Δικαιοσύνης έχει συστήσει νομοπαρασκευαστική επιτροπή για ενδεχόμενη αλλαγή του υφιστάμενου καθεστώτος ανάθεσης επιμέλειας τέκνων μετά το χωρισμό των γονέων ή εκτός γάμου, από την οποία περιμένουν αποτελέσματα χιλιάδες γονείς που επιθυμούν αλλά στερούνται μια κανονική σχέση με τα παιδιά τους.
Οι γονείς που παραπονιούνται ότι υφίστανται αποξένωση με τα παιδιά τους, είναι στη συντριπτική πλειονότητα διαζευγμένοι πατέρες χωρίς επιμέλεια, πράγμα εύλογο αφού η μητέρα έχει σχεδόν πάντοτε την αποκλειστική επιμέλεια. Έχουν γενικά δικαστικές αποφάσεις για την επικοινωνία τους με τα παιδιά τους και παραπονιούνται πως η μητέρα παραβιάζει συστηματικά τις αποφάσεις αυτές, αλλά δεν τιμωρείται και η ατιμωρησία την αποθρασύνει. Είναι χαρακτηριστικό πως η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ως μη διαθέτουσα αποτελεσματικά εργαλεία για τη διασφάλιση της εφαρμογής στην πράξη των δικαστικών αποφάσεων ρυθμίσεως επικοινωνίας μεταξύ τέκνου και γονέα χωρίς επιμέλεια -υπόθεση Φουρκιώτης κατά Ελλάδος.
Στους Συλλόγους που σχετίζονται με τα προβλήματα χωρισμένων γονέων χωρίς επιμέλεια, αν και η πλειονότητα σε αυτούς είναι άνδρες, εμφανίζονται ενεργά και γυναίκες, κυρίως από την πλευρά χωρισμένων πατέρων, δηλ μητέρες, αδερφές και δεύτερες σύζυγοι διαζευγμένων πατέρων, όμως τώρα τελευταία κάνουν την εμφάνισή τους και οι πρώτες μητέρες χωρίς επιμέλεια, που παραπονιούνται επίσης πως δεν εφαρμόζονται οι δικαστικές αποφάσεις για την επικοινωνία και αποξενώνονται από τα παιδιά τους.
Η γονεϊκή αποξένωση ως σύνδρομο (στο παιδί) είναι μια ακραία αλλά καθόλου σπάνια κατάσταση, όπου το παιδί που κατοικεί με τον έναν γονέα που έχει την επιμέλεια, δεν επιθυμεί σχέσεις με τον άλλον του γονέα, με υπαιτιότητα του γονέα επιμέλειας ο οποίος έχει υποβάλει στο παιδί τα αρνητικά αυτά αισθήματα για τον άλλον, με χειραγώγηση ή ακόμη και με πλύση εγκεφάλου και με ψέμματα. Η γονεϊκή αποξένωση ως πράξη εκ μέρους του γονέα επιμέλειας, ανεξαρτήτως εάν επιφέρει το αποτέλεσμα του συνδρόμου στο ίδιο το παιδί, έχει χαρακτηριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως μορφή παιδικής κακοποίησης (έκδοση ICD-11, Κωδικός QE.52 Problem Caregiver-Child Relationship). Ο κακοποιητής γονέας που απομακρύνει με αυτούς τους τρόπους το παιδί του από τον έτερο γονέα, αναφέρεται ως αποξενωτής και ο έτερος ως αποξενωμένος ή γενικότερα στοχοποιημένος γονέας. Το παιδί μπορεί να αναφέρεται επίσης ως αποξενωμένο από τον έναν του γονέα. Στον ορισμό της Δρος Αρ. Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου, αναφέρεται πως ο αποξενωτής γονέας «διαβάλλει, δημιουργεί ψευδείς αναμνήσεις, υποσκάπτει, συκοφαντεί ασύστολα τον αποξενωμένο γονέα, προκειμένου να κάνει το παιδί του να τον μισήσει». Η αποξένωση ακολουθεί και τη γραμμή συγγένειας, οπότε έχουμε και αποξένωση παππού και γιαγιάς. Είναι προφανές πως τέτοιες καταστάσεις είναι τραγικές για τον συναισθηματικό και ψυχικό κόσμο τόσο των παιδιών όσο και των αποξενωμένων γονέων και παππούδων-γιαγιάδων.
(Ευτυχώς έχουν υπάρξει φωτισμένες δικαστικές αποφάσεις αφαίρεσης επιμέλειας από τον γονέα που την είχε αποκλειστικώς επειδή κρίθηκε πως καλλιεργούσε συνθήκες αποξένωσης του άλλου γονέα. Ακόμη και σε υποθέσεις όπου είχε επέλθει αποξένωση αλλά με υπαιτιότητα μόνο του αποξενωτή και όχι του αποξενωμένου γονέα, το δικαστήριο ανέθεσε την επιμέλεια στον αποξενωμένο γονέα. Όταν δηλαδή αναγνωρίζεται γονεϊκή αποξένωση, μπορεί να λαμβάνεται υπόψη η θέληση του παιδιού αλλά προς την αντίστροφη κατεύθυνση.)
Ακόμη και όταν εφαρμόζονται απλώς οι συνήθεις δικαστικές αποφάσεις επικοινωνίας του άλλου γονέα με το τέκνο, αν και δεν υπάρχει αποξένωση εδώ, ωστόσο ο γονέας αυτός είναι στο περιθώριο και όχι στο κέντρο της ζωής του παιδιού, είναι όπως λέγεται ο γονέας-επισκέπτης ή γονέας του δεύτερου Σαββατοκύριακου. (Οι συνήθεις αποφάσεις επικοινωνίας ορίζουν επισκέψεις στην οικία του τέκνου περίπου έξη ώρες εντός της εβδομάδος, εξόδους με διανυκτέρευση στην οικία του έτερου γονέα κάθε δεύτερο Σαββατοκύριακο και διακοπές μία εβδομάδα τα Χριστούγεννα και το Πάσχα και 15-30 ημέρες το καλοκαίρι.) Έρευνες έχουν δείξει πως τα παιδιά χωρισμένων γονέων που έχουν ουσιαστική παρουσία και των δύο γονέων στη ζωή τους, αναπτύσσονται καλύτερα (Amato & Gilbreth, 1999, μέσω Παπάνη), ενώ η απουσία του πατέρα συνδέεται με χαμηλές επιδόσεις στο σχολείο για αγόρια και κορίτσια και αργότερα με υψηλότερη ανεργία για τα αγόρια και συχνότερες πρώιμες εγκυμοσύνες για τα κορίτσια (McLanahan, 1999, μέσω Παπάνη).
Η βασική λύση που προτείνει όλο αυτό το κίνημα των χωρισμένων γονέων χωρίς επιμέλεια, είναι η συνεπιμέλεια και μάλιστα όσο γίνεται από κοινού και ισοβαρώς, ώστε να αναφέρεται και ως ίση επιμέλεια.
Στη σημερινή νομοθεσία της Ελλάδος η από κοινού επιμέλεια τέκνων μετά το χωρισμό των γονέων δεν απαγορεύεται αλλά ούτε και προτάσσεται έναντι της απόδοσης αποκλειστικής επιμέλειας στον έναν γονέα. Μάλιστα στον Αστικό Κώδικα αναφέρεται σε δεύτερη σειρά στις επιλογές του δικαστηρίου, μετά από την αποκλειστική επιμέλεια, και με την προϋπόθεση συμφωνίας μεταξύ των γονέων. «Στις περιπτώσεις διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου και εφόσον ζουν και οι δύο γονείς, η άσκηση της γονικής μέριμνας ρυθμίζεται από το δικαστήριο. Η άσκηση της γονικής μέριμνας μπορεί να ανατεθεί στον έναν από τους γονείς ή, αν αυτοί συμφωνούν ορίζοντας συγχρόνως τον τόπο διαμονής του τέκνου, στους δύο από κοινού. Το δικαστήριο μπορεί να αποφασίσει διαφορετικά, ιδίως να κατανείμει την άσκηση της γονικής μέριμνας μεταξύ των γονέων ή να την αναθέσει σε τρίτον.» (άρθρο 1513 ΑΚ)
Από έρευνα περίπου 1000 δικαστικών υποθέσεων του Πρωτοδικείου Αθηνών για λογαριασμό της ΜΚΟ ΓΟΝ.ΙΣ. δεν προέκυψε ούτε μία δικαστική απόφαση για από κοινού επιμέλεια όπως ούτε και για μοιρασμένη επιμέλεια. Από έρευνες σε άλλες χώρες βρήκαμε πως σε 14 χώρες τα ποσοστά συνεπιμέλειας ευρίσκονταν στο εύρος 7%-15% των περιπτώσεων που μελετήθηκαν (Skinner, Bradshaw & Davidson, 2007, μέσω Παπάνη), ενώ μόνο δύο χώρες, η Σουηδία (Singer, 2008, μέσω Παπάνη, Breivik & Olweus, 2006, μέσω Παπάνη) και η Δανία (Heide Ottosen, 2004, μέσω Παπάνη) φαίνονται να ξεφεύγουν με ποσοστά συνεπιμέλειας 20%.
Οι διαζευγμένοι πατέρες, είτε αυτοί δηλώνουν αποκλεισμένοι και αποξενωμένοι από τα παιδιά τους με υπαιτιότητα της μητέρας, είτε απλώς δεν τους επαρκεί η επικοινωνία που έχουν, κατηγορούν συχνά τους δικαστές πως είναι μεροληπτικοί υπέρ των μητέρων. Όμως αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο, αφού δεν προκύπτει από τα παρακάτω στοιχεία από έρευνα (Παραβάντης Ιωάννης, μέσω ΜΚΟ ΓΟΝ.ΙΣ. –σχολιασμός στη δημοσίευση του ΓΟΝ.ΙΣ. από Μητσοπούλου Ελένη, σχολιασμός στο παρόν από τον ίδιον τον γράφοντα).
Τα αιτήματα προς το δικαστήριο για ανάθεση (αποκλειστικής) επιμέλειας υποβάλλονται από τη μητέρα σε ποσοστό περίπου 90% και από τον πατέρα περίπου 10%. Είναι προφανές ότι οι δύο γονείς σπάνια αντιδικούν ως προς αυτό. Τα αντίστοιχα αιτήματα για γονική μέριμνα (υπερσύνολο της επιμέλειας) είναι για τη μητέρα 75% και για τον πατέρα 20% περίπου. (Πολύ λιγότερα ήταν τα αιτήματα για γονική μέριμνα σε απόλυτους αριθμούς, που σημαίνει ότι ο γονέας που επιθυμεί να πάρει την επιμέλεια, συνήθως δεν ενδιαφέρεται να αφαιρέσει και ολόκληρη τη γονική μέριμνα από τον άλλον γονέα.) Αντίστοιχα τα αιτήματα για διατροφή ήταν από τη γυναίκα 97,6% και από τον άνδρα 2,4%. Οι δικαστικές αποφάσεις για απόδοση αποκλειστικής επιμέλειας -δεν είχαν εκδοθεί ακόμη οι αποφάσεις για όλες τις παραπάνω αιτήσεις της έρευνας- ήταν στη μητέρα 92%, στον πατέρα 7%, σε άλλο πρόσωπο περίπου 1%. Από τους 83 πατέρες της έρευνας που αιτήθηκαν την επιμέλεια, οι 62 την πήραν, δηλ. ποσοστό επιτυχίας 75%. Είναι προφανές πως όχι μόνο δεν τεκμαίρεται από εδώ η υπόθεση της προκατάληψης των δικαστών υπέρ της μητέρας, αλλά χρειάζεται να εξηγήσουμε μήπως συμβαίνει το αντίθετο. Ούτε το αντίθετο βέβαια συμβαίνει, αφού δεν έχουμε καμία ρητή πληροφόρηση εάν στις υποθέσεις εκείνες περιλαμβάνονταν και αντιδικίες, δηλαδή αντικρουόμενα αιτήματα από πατέρα και μητέρα για την επιμέλεια, ενώ δε βρήκε ο γράφων ούτε από άλλες έρευνες τέτοια στοιχεία. Εξάλλου, στην έρευνα αυτήν ήταν εξαιρετικά μικρό το ποσοστό των αιτήσεων των πατέρων για επιμέλεια και σχεδόν συμπλήρωνε αριθμητικώς εκείνο των μητέρων, οπότε δεν είχαμε (σχεδόν) καθόλου περιπτώσεις αντιδικίας: οι πατέρες εκείνοι απλώς ζητούσαν την επιμέλεια είτε επειδή είχαν τη σύμφωνη γνώμη των αντίστοιχων μητέρων, είτε επειδή είχαν αποκλειστεί οι μητέρες για άλλους λόγους –είχαν εγκαταλείψει τα παιδιά τους και άλλες ακραίες περιπτώσεις- από την άσκηση επιμέλειας. Αντίθετα, όποτε η μητέρα ζητάει κανονικά την επιμέλεια, φαίνεται πως ο πατέρας κάνει πίσω σε αυτό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει οπωσδήποτε ελλιπές ενδιαφέρον του πατέρα για τα παιδιά, μάλλον ερμηνεύεται ως συμμόρφωση του πατέρα με την κρατούσα αντίληψη και πρακτική που θέλει την ανάθεση της επιμέλειας αποκλειστικά στη μητέρα (σχολιασμός Μητσοπούλου με τον οποίον συμφωνεί ο γράφων). Επιπλέον, αμφότεροι οι γονείς (φαίνεται να) έχουν ελλιπή πληροφόρηση για τη δυνατότητα της από κοινού ασκήσεως επιμέλειας (σχολιασμός Μητσοπούλου με τον οποίον συμφωνεί ο γράφων).
Ας δούμε όμως ποια μπορεί να είναι η ευθύνη της κάθε πλευράς για την αποφυγή επιλογής της από κοινού επιμέλειας.
Η ευθύνη των πατέρων. Όταν πηγαίνουν για τη δίκη του διαζυγίου, οι πατέρες είναι συνήθως ανυποψίαστοι για τα προβλήματα της ανεπαρκούς παρουσίας του πατέρα στη ζωή του παιδιού και για τα δράματα της αποξένωσης πατέρα και παιδιού. Έτσι συμμορφώνονται χωρίς δεύτερες σκέψεις με την κρατούσα αντίληψη για αποκλειστική επιμέλεια στη μητέρα. Αυτή η αντίληψη ίσως να τους βολεύει κιόλας ώστε να μη στερηθούν την ευκαιρία να συνεχίσουν απτόητοι την επαγγελματική ζωή τους ή και να γυρίσουν εύκολα σελίδα στην προσωπική ζωή τους. Διαμαρτύρονται εκ των υστέρων όταν διαπιστώνουν πόσο εύκολο είναι για κάποιες μητέρες να αθετούν τις δικαστικές αποφάσεις για την επικοινωνία τους με τα παιδιά τους, να χρησιμοποιούν τα παιδιά για να εισπράττουν υψηλότερα επιδόματα διατροφής, να συκοφαντούν τον πατέρα στο παιδί στρέφοντάς το εναντίον του. Τότε μόνον επιθυμούν να πάρουν αυτοί την επιμέλεια ή ανακαλύπτουν πως υπάρχει και η συνεπιμέλεια.
Η ευθύνη των μητέρων. Είναι προφανής σε όλη την έκταση του παρόντος άρθρου.
Η ευθύνη των δικηγόρων. Οι δικηγόροι επικρίνονται συχνά πως επιδιώκουν να κερδίζουν όσο περισσότερα χρήματα γίνεται από κάθε υπόθεση, ακόμη και βλάπτοντας παιδιά και γονείς. Όμως συμφέρον του δικηγόρου δεν είναι να κερδίζει απαραίτητα τη μέγιστη αμοιβή από κάθε υπόθεση, όσο την εύκολη αμοιβή, δηλαδή έστω και λιγότερα χρήματα αλλά καταβάλλοντας το λιγότερο δυνατό χρόνο και κόπο, ώστε να μπορεί να αναλαμβάνει ταυτόχρονα περισσότερες υποθέσεις. Το εγχείρημα ενός δικηγόρου να εξηγήσει στον εντολέα του πως υπάρχει και η από κοινού επιμέλεια και τι ακριβώς είναι αυτή, να τον πείσει να την αιτηθεί στο δικαστήριο και να του πληρώσει υψηλότερη αμοιβή για αυτό, να αντιδικήσει με τους αντιδίκους και να πείσει το δικαστή, θα απαιτούσε πιθανώς δυσανάλογα μακρότερο χρόνο εργασίας και μεγαλύτερο κόπο σε σχέση με την υποτιθέμενη αύξηση που θα πετύχαινε στην αμοιβή. Οι εύκολες και παρόμοιες μεταξύ τους υποθέσεις αφήνουν στο δικηγόρο χρόνο διαθέσιμο και για άλλους πελάτες.
Είναι στην πράξη παρατηρημένο πως οι περισσότεροι διαζευγμένοι γονείς αγνοούν πως υπάρχει δυνατότητα για από κοινού επιμέλεια, αφού οι δικηγόροι τους δεν τους ενημέρωσαν σχετικώς όταν έπρεπε. Είναι χαρακτηριστικό πως χρειάστηκε να ιδρυθούν σύλλογοι διαζευγμένων γονέων με τη συνδρομή συγκεκριμένων δικηγόρων, ώστε να μάθει ένα μεγαλύτερο μέρος των διαζευγμένων γονέων και του γενικού πληθυσμού πως υπάρχει και τέτοια δυνατότητα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως ακόμη κυκλοφορεί η αντίληψη πως για να χάσει την επιμέλεια μία μητέρα, θα πρέπει να είναι τοξικομανής ή ψυχοπαθής ή ιερόδουλη. Έτσι οι λίγες μητέρες που έχουν χάσει την επιμέλεια για λόγους που επιβάλλουν πια οι σύγχρονες συνθήκες ζωής, όπως είναι η ανάγκη για μετανάστευση ή για επαναπατρισμό μετά από μετανάστευση, μπορεί να βιώνουν ακόμη και την υποψία από τον κοινωνικό περίγυρο πως ανήκουν σε μία από τις παραπάνω τρεις κατηγορίες.
Η ευθύνη των δικαστών.
Το συμφέρον των δικαστών είναι να προχωρούν γρήγορα οι υποθέσεις τους, αφού η υπερσυσσώρευση υποθέσεων και η καθυστέρηση στη διεξαγωγή των δικών, είναι μέγιστο πρόβλημα της ελληνικής δικαιοσύνης που προκαλεί την αγανάκτηση της κοινωνίας. Όταν ένας δικαστής έχει στα χέρια του μία αίτηση από τη μητέρα όπου ζητάει αποκλειστική επιμέλεια ενώ δεν έχει άλλην αίτηση από τον πατέρα για το θέμα, και αν ακόμη η νομοθεσία του παρέχει τη διακριτική ευχέρεια να προσπαθήσει να πείσει τους γονείς να αναλάβουν από κοινού την επιμέλεια ή να την κατανείμει όπως εκείνος κρίνει, αναμενόμενο είναι πως θα τελειώσει την υπόθεση με τον ταχύτερο, βολικότερο και στερεότυπο τρόπο, ικανοποιώντας και τους δύο διαδίκους και τη δική του ανάγκη.
Αφού λοιπόν όλοι οι παραπάνω βολεύονται –έστω και αν οι πατεράδες μετανιώνουν αργότερα- τότε ποιος βλάπτεται από την απόρριψη της κοινής επιμέλειας στην πράξη; Μα φυσικά τα παιδιά που στερούνται το δικαίωμα σε ανατροφή από δύο γονείς, πράγμα που τεκμηριώνεται επιστημονικά πως είναι ωφέλιμο, όπως είδαμε παραπάνω, και που ως δικαίωμα είναι αναγνωρισμένο στη Διεθνή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Παιδιού.
Οι συνήθεις δικαστικές διαδικασίες που δίνουν αποκλειστική επιμέλεια στον έναν γονέα με το σκεπτικό που περιγράψαμε παραπάνω, αν και εναντιώνονται στην επικρατούσα επιστημονική αντίληψη και στο Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο**, φαίνεται πως είναι σύννομες τουλάχιστον με το έως σήμερα εγχώριο δίκαιο. Και όμως δεν είναι ούτε με αυτό απαραίτητα σύννομες. Εναντιώνονται στη βασική αρχή του παιδοκεντρικού χαρακτήρα των δικαστικών αποφάσεων που ορίζει ο Αστικός Κώδικας στο άρθρο 1511, δηλ πως «στο συμφέρον του τέκνου πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του δικαστηρίου». Εναντιώνονται ακόμη και στην αμέσως επόμενη διάταξη του ιδίου άρθρου του ΑΚ: «Η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει επίσης να σέβεται την ισότητα μεταξύ των γονέων». Εναντιώνονται επιπλέον σε μία άλλη γενική αρχή του προηγούμενου άρθρου του ΑΚ πως «η μέριμνα για το ανήλικο τέκνο είναι καθήκον και δικαίωμα των γονέων».
Οι διαμάχες αυξάνονται ή μειώνονται με τη συνεπιμέλεια;
Ένα επιχείρημα της πλευράς που αρνείται τη συνεπιμέλεια, είναι πως αυτή προϋποθέτει συναινετικό πνεύμα μεταξύ των γονέων, άλλως καθιστά δύσκολη τη λήψη αποφάσεων για το παιδί και αναμένεται να αυξήσει τις συγκρούσεις, όταν υπάρχει μεταξύ τους αντιπαλότητα. Όμως ένας πόλεμος ξεκινάει συνήθως από το μέρος εκείνο που αισθάνεται εκ των προτέρων σιγουριά πως θα τον κερδίσει. Αντιθέτως όταν και τα δύο μέρη νιώθουν περίπου ισοδύναμα και άρα πως ένας μεταξύ τους πόλεμος θα είχε αβέβαιη έκβαση, συνήθως δεν εκκινεί κανείς τον πόλεμο. Στις διαμάχες μεταξύ διαζευγμένων γονέων που είχαν κακό διαζύγιο, ο γονέας με την αποκλειστική επιμέλεια έχει και τις μεγάλες και απόλυτες εξουσίες που απορρέουν από αυτήν την αποκλειστικότητα. Οι εξουσίες αυτές ασκούνται επάνω στο παιδί το οποίο εύκολα μπορεί να χρησιμοποιείται σαν όπλο ή σαν ασπίδα εναντίον του άλλου γονέα. Το κίνητρο του γονέα επιμέλειας είναι να πλήττει τον άλλον γονέα, κυρίως μέσω της καλλιέργειας συνθηκών αποξένωσής του με το παιδί, με κύριο θύμα βέβαια το ίδιο το παιδί.
Ένα επιχείρημα της πλευράς που αρνείται τη συνεπιμέλεια, είναι πως αυτή προϋποθέτει συναινετικό πνεύμα μεταξύ των γονέων, άλλως καθιστά δύσκολη τη λήψη αποφάσεων για το παιδί και αναμένεται να αυξήσει τις συγκρούσεις, όταν υπάρχει μεταξύ τους αντιπαλότητα. Όμως ένας πόλεμος ξεκινάει συνήθως από το μέρος εκείνο που αισθάνεται εκ των προτέρων σιγουριά πως θα τον κερδίσει. Αντιθέτως όταν και τα δύο μέρη νιώθουν περίπου ισοδύναμα και άρα πως ένας μεταξύ τους πόλεμος θα είχε αβέβαιη έκβαση, συνήθως δεν εκκινεί κανείς τον πόλεμο. Στις διαμάχες μεταξύ διαζευγμένων γονέων που είχαν κακό διαζύγιο, ο γονέας με την αποκλειστική επιμέλεια έχει και τις μεγάλες και απόλυτες εξουσίες που απορρέουν από αυτήν την αποκλειστικότητα. Οι εξουσίες αυτές ασκούνται επάνω στο παιδί το οποίο εύκολα μπορεί να χρησιμοποιείται σαν όπλο ή σαν ασπίδα εναντίον του άλλου γονέα. Το κίνητρο του γονέα επιμέλειας είναι να πλήττει τον άλλον γονέα, κυρίως μέσω της καλλιέργειας συνθηκών αποξένωσής του με το παιδί, με κύριο θύμα βέβαια το ίδιο το παιδί.
Ποια η διαφορά μεταξύ επιμέλειας και γονικής μέριμνας.
Η γονική μέριμνα είναι υπερσύνολο της επιμέλειας, δηλ περιλαμβάνει την επιμέλεια και κάποια άλλα πράγματα. Σήμερα η επικρατούσα πρακτική στους χωρισμούς γονέων είναι να αφαιρείται η επιμέλεια από τον έναν γονέα και να αποδίδεται αποκλειστικώς στον άλλον, ενώ το υπόλοιπο της γονικής μέριμνας παραμένει και στους δύο. Επειδή παρακάτω θα προτείνουμε τη συνεπιμέλεια ως λύση, χρειάζεται να δούμε πρώτα τι περιλαμβάνει η επιμέλεια και τι η γονική μέριμνα, όχι μόνο με μια πρώτη ανάγνωση του ΑΚ (άρθρα 1510 και 1518) αλλά και περαιτέρω με τη νομολογία.
Η επιμέλεια περιλαμβάνει την (κύρια) κατοικία και καθημερινή φροντίδα του παιδιού και επιπλέον την αρμοδιότητα λήψεως πολλών σοβαρών αποφάσεων που αφορούν όχι μόνο την καθημερινότητα, αλλά τελικά και το μέλλον του παιδιού. Εδώ περιλαμβάνονται η μόρφωση-εκπαίδευση και όλα τα θέματα υγείας, αρκεί στα τελευταία να μην υπεισέρχεται χειρουργική επέμβαση!! Εκτός από το οικογενειακό δίκαιο που είναι μέσα στον Αστικό Κώδικα, για να καθοριστούν οι αρμοδιότητες σε ιατρικά θέματα, έχει γίνει χρήση και του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, Ν. 3418/ΦΕΚ 287/28-11-2005, Κεφ. Γ, Άρθρο 12 παρ. 2 εδ. βα) και Άρθρο 11 παρ.3 καθώς και της Απόφασης Αρείου Πάγου 1321/1992.***
Η αβλεψία των έως σήμερα νομοθετών εδώ αναδεικνύεται εάν αναλογιστούμε πως υπάρχουν σοβαρά θέματα υγείας που δεν θεραπεύονται ποτέ με χειρουργικές επεμβάσεις, όπως θέματα αναπτυξιακής ή ψυχικής υγείας. Μάλιστα σε αυτά τα τελευταία η λήψη ιστορικού μπορεί να επηρεάσει και την ίδια τη διάγνωση και φυσικά τις προτεινόμενες παρεμβάσεις, ωστόσο ένας γιατρός που δεν υποχρεώνεται να επικοινωνήσει και με τον έτερο γονέα, μπορεί να στηριχτεί στο ιστορικό του ενός γονέα μόνο για να μη βρεθεί μέσα σε κάποια πιθανή διένεξη και ενδεχομένως να πλανηθεί από ένα ανεπαρκές ή και διαστρεβλωμένο ιστορικό που θα έχει διαμορφωθεί από τη σκοπιμότητα ενός αποξενωτή γονέα να αποκλείσει τον άλλον γονέα από τη ζωή του παιδιού.
Το υπόλοιπο της γονικής μέριμνας περιλαμβάνει την εκπροσώπηση του παιδιού σε διάφορες υποθέσεις του έναντι τρίτων και τη διαχείριση της περιουσίας του. Δυστυχώς με τον τρόπο που είναι διατυπωμένη η αντίστοιχη διάταξη του Κώδικα Ιατρική Δεοντολογίας και την ερμηνεία που έχει γίνει από δικαστήρια και ανεξάρτητες διοικητικές αρχές, η αρμοδιότητα αυτή για εκπροσώπηση δεν καλύπτει το γονέα χωρίς επιμέλεια ούτε και για κάποιες σοβαρές ιατρικές πράξεις που αναφέραμε μόλις πιο πάνω. Μία ελάχιστη κατάκτηση των γονέων με γονική μέριμνα χωρίς επιμέλεια (συνήθως χωρισμένων πατεράδων), είναι πως οι σχολικές μονάδες της χώρας, ύστερα από δικαστική απόφαση και σχετική εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας, τους ενημερώνουν υποχρεωτικά για την πρόοδο των παιδιών τους. Αντιθέτως οι γιατροί και οι μονάδες υγείας, ακόμη και κρατικές, συνήθως απαιτούν εισαγγελικές παραγγελίες απλώς και μόνο για να δώσουν εκ των υστέρων πρόσβαση στους γονείς αυτούς στους ιατρικούς φακέλους των παιδιών τους. Καθώς τώρα πια υπάρχει σχετική ευνοϊκή απόφαση της αρμόδιας Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (Απόφαση 4/2020 με Αρ. Πρωτ. Γ/ΕΞ/2096/20-03-2020), φαίνεται πως μπορεί να λυθεί τουλάχιστον αυτό το πρόβλημα, αλλά ίσως να χρειαστεί και εδώ αντίστοιχη ενημερωτική εγκύκλιος από το Υπουργείο Υγείας προς όλες τις μονάδες Υγείας της χώρας.
Εδώ τονίζουμε πως σε άλλες χώρες του Δυτικού κόσμου γίνεται καλύτερος διαχωρισμός μεταξύ των θεμάτων καθημερινής φροντίδας και όλων των υπολοίπων ζητημάτων που μπορεί να επηρεάζουν το μέλλον του παιδιού. Η συνήθης ορολογία είναι του τύπου «φυσική επιμέλεια» και «νομική επιμέλεια» («physical custody» και «legal custody»). Το σκεπτικό είναι πως μόνο το πρώτο αποδίδεται αποκλειστικώς στον έναν γονέα ενώ το δεύτερο παραμένει και στους δύο. Δυστυχώς στην Ελλάδα πολλά σοβαρά θέματα ανήκουν στο κομμάτι που συνήθως αποδίδεται στον έναν γονέα –επιμέλεια- ενώ το υπόλοιπο της γονικής μέριμνας που παραμένει και στους δύο είναι φτωχό, ασαφές και εν πολλοίς άγνωστο και ανυπόληπτο για τους ιατρούς και διάφορους κρατικούς λειτουργούς.
Πού θέλουμε να οδηγηθούμε
1)- Τουλάχιστον ένας από τους Συλλόγους που δραστηριοποιούνται στα θέματα του άρθρου αυτού, υποστηρίζει εμφατικά πως στη νομοθεσία χρειάζεται να γίνει διαχωρισμός της νόμιμης κατοικίας και καθημερινής φροντίδας από τα δικαιώματα λήψεως σοβαρών αποφάσεων όπως για μόρφωση-εκπαίδευση και υγεία, πχ «φυσική επιμέλεια» και «νομική επιμέλεια» όπως αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο. Με άλλα λόγια, το σημερινό υπόλοιπο της γονικής μέριμνας –ο σκληρός πυρήνας της γονικής μέριμνας- χρειάζεται να εμπλουτιστεί με πολλές σοβαρές αρμοδιότητες που σήμερα κακώς ανήκουν στην επιμέλεια, ενώ η σημερινή επιμέλεια θα πρέπει να περιοριστεί πραγματικά στα μικρά καθημερινά θέματα. Έτσι η όλη δυσκολία της συζήτησης εάν θα πρέπει να θεσμοθετηθεί η υποχρεωτική εναλλασσόμενη κατοικία με ίσο περίπου χρόνο και στους δύο γονείς, εάν κάτι τέτοιο θα είναι εφικτό στην πράξη κλπ, δε θα μπορεί να παρασύρει άλλα θέματα για εκπαίδευση, υγεία κλπ. Δεν μπορεί ένα σύγχρονο και πολιτισμένο κράτος να εμμένει στην αντίληψη πως ο γονέας που είναι πιο κατάλληλος για να κατοικεί το παιδί μαζί του ή που τυχαίνει να διαθέτει την πιο κατάλληλη οικία για το παιδί, θα είναι υποχρεωτικά και ο πιο κατάλληλος για να λαμβάνει τις αποφάσεις για τη μόρφωση, την υγεία, τις διάφορες δραστηριότητες κλπ.
2)- Πολύ διαδεδομένο αίτημα στο κίνημα των διαζευγμένων είναι να θεσμοθετηθούν οικογενειακά δικαστήρια. Οι οικογενειακές υποθέσεις αφορούν προσωπικά θέματα των διαδίκων, σε αντίθεση με άλλες δικαστικές υποθέσεις. Απαιτούν λοιπόν δικαστές με ειδικές γνώσεις και συνδρομή στην απονομή δικαιοσύνης από ειδικούς πραγματογνώμονες, όπως ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς.
3)- Το πιο διαδεδομένο αίτημα του κινήματος των χωρισμένων γονέων χωρίς επιμέλεια, είναι να οριστεί από τη νομοθεσία η συνεπιμέλεια ως κατά βάσιν υποχρεωτική μορφή επιμέλειας για κάθε παιδί που οι γονείς του κατοικούν χωριστά, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων ακαταλληλότητας του ενός. Δε θα πρέπει να απαιτείται για αυτό ούτε προηγούμενη συμφωνία μεταξύ των γονέων ούτε κάποιο συγκεκριμένο αίτημα του ενός. Έτσι όποιος γονέας δεν επιθυμεί συνεπιμέλεια και ειδικά εάν επιθυμεί να αναλάβει αποκλειστικά ο ίδιος την επιμέλεια, θα έχει και το βάρος της απόδειξης για την ακαταλληλότητα του άλλου γονέα. Για τις περιπτώσεις που υπάρχει έντονο συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ των γονέων, τονίζουμε πως η συνεπιμέλεια δε χρειάζεται να είναι πάντοτε και για όλα τα θέματα από κοινού και εξ ίσου, αλλά κατά περίπτωση να λαμβάνει τη μορφή κατανομής ρόλων και αρμοδιοτήτων. Σκοπός είναι οι υποθέσεις να κρίνονται κατά περίπτωση και να μη έχουμε στερεότυπες αποφάσεις όπως σήμερα. Μία τέτοια διάταξη υποχρεωτικού χαρακτήρα θα εμπέδωνε στην κοινωνία κλίμα σεβασμού στις αρχές που αναφέραμε και πιο πάνω, ήτοι του επισήμως και διεθνώς αναγνωρισμένου δικαιώματος των παιδιών για ανατροφή και από τους δύο γονείς, της προτεραιότητας στο συμφέρον του παιδιού, της ισότητας των παιδιών των διαζυγίων με τα υπόλοιπα παιδιά, της ισότητας μεταξύ των γονέων και της αρχής πως η άσκηση γονικής μέριμνας αποτελεί καθήκον και δικαίωμα των γονέων.
Έχει διατυπωθεί η άποψη πως δεν απαιτείται αλλαγή του οικογενειακού δικαίου αφού και στο σημερινό δεν απαγορεύεται η συνεπιμέλεια. Αυτό το επιχείρημα αντιμετωπίζεται με την απάντηση πως εφόσον η συνεπιμέλεια είναι επιστημονικώς ορθότερη αλλά σήμερα στην πράξη είναι σχεδόν κατηργημένη από τον κόσμο των ενηλίκων που λειτουργεί εις βάρος των παιδιών, το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί με άλλον προσφορώτερο τρόπο παρά με αλλαγή της νομοθεσίας προς την κατεύθυνση του υποχρεωτικού χαρακτήρα της συνεπιμέλειας.
Για το επιχείρημα πως με τη συνεπιμέλεια οι διαμάχες θα είναι περισσότερες μεταξύ των γονέων, δόθηκε ήδη πιο πάνω το αντεπιχείρημα πως η υπεροπλία του ενός προκαλεί περισσότερους πολέμους ενώ η περίπου ίση κατανομή των όπλων εξασφαλίζει αρκετά καλύτερα την ειρήνη. Αυτό εξηγεί πως οι διαμάχες θα είναι στατιστικώς λιγότερες. Σε περιπτώσεις διαφωνίας δε θα απαιτούνται τόσο συχνά δίκες, αφού η απόφαση θα μπορεί να λαμβάνεται από κρατικό λειτουργό, που συχνά θα μπορεί να είναι και καθ’ ύλην αρμόδιος, πχ για επιλογή σχολείου να αποφαίνεται η οικεία Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας ή το ΚΕΣΥ, για ιατρικά θέματα να αποφαίνεται το πλησιέστερο κρατικό Νοσοκομείο ή ο οικείος Ιατρικός Σύλλογος κοκ. Η γνώμη του παιδιού θα μπορεί να λαμβάνεται πιο εύκολα υπόψιν μετά από κάποιο όριο ηλικίας, αφού και οι δύο γονείς θα συμμετέχουν ενεργά στη ζωή του και θα είναι πια δύσκολο να το χειραγωγεί ειδικώς ο ένας γονέας.
Όποτε οι δύο γονείς δεν κατοικούν μακριά μεταξύ τους, θα πρέπει η συνεπιμέλεια να περιέχει υποχρεωτικά και εναλλασσόμενη κατοικία με ίσο χρόνο στις οικίες των δύο γονέων.
4)- Είτε εφαρμόζεται συνεπιμέλεια είτε αποκλειστική επιμέλεια από τον έναν γονέα με δικαιώματα επικοινωνίας για τον άλλον, η υποχρεωτική παράδοση του παιδιού από τον έναν γονέα στον άλλον θα πρέπει να διασφαλίζεται με χρηματική ρήτρα. Γονέας που αποτυγχάνει να παραδώσει το παιδί στον άλλον γονέα σύμφωνα με την ισχύουσα δικαστική απόφαση, θα πρέπει να καταβάλλει χρηματικό ποσό στον ίδιον ή υπέρ του Κράτους. Για γονείς που δεν έχουν επιδείξει το δέοντα σεβασμό στο ρόλο του έτερου γονέα, θα ήταν μια καλή ιδέα να υπάρχει πρόβλεψη στη νομοθεσία ώστε το δικαστήριο να αποφασίζει η παράδοση του παιδιού να γίνεται όχι από τη δική τους οικία αλλά σε κατάλληλο σημείο έναντι ή πλησίον του οικείου τους αστυνομικού τμήματος, ώστε να μη τους δίδεται η δυνατότητα να χρησιμοποιούν δικούς τους ψευδομάρτυρες και γενικώς να παραπλανούν τις Αρχές με ψεύδη.
Αναμένονται εξελίξεις.
Οι μάχες όμως θα είναι δύσκολες για τη συνεπιμέλεια γιατί οι απόψεις διίστανται και είναι αδύνατον να προβλεφτεί από τώρα εάν τελικώς θα θεσπιστεί και ποια ακριβώς μορφή θα λάβει.
*- 5000 ακόλουθους έχει μόνο μία Σελίδα κατά της γονεϊκής αποξένωσης, ενώ 500 μέλη και πάνω από 2000 φίλους-ακόλουθους έχει μία Ιδιωτική Ομάδα που επικεντρώνεται στη συνεπιμέλεια και περίπου 1.800 μέλη έχει άλλη Ιδιωτική Ομάδα που επικεντρώνεται στα δικαιώματα του πατέρα. Αυτά είναι στοιχεία για τους τρεις μεγαλύτερους Συλλόγους από το δημοφιλέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης.
***- ΚΙΔ, Άρθρο 12 παρ.2 εδ. (βα): «Στην περίπτωση ανήλικου ασθενή, η συναίνεση δίδεται από αυτούς που ασκούν τη γονική μέριμνα ή επιμέλειά του.» [ ] «Στην περίπτωση της παραγράφου 3 του άρθρου 11 απαιτείται πάντοτε η συναίνεση των προσώπων που ασκούν τη γονική μέριμνα του ανηλίκου.» Άρθρο 11 παρ. 3: «Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να καταβάλλεται κατά την ενημέρωση που αφορά ειδικές επεμβάσεις όπως μεταμοσχεύσεις, μεθόδους ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, επεμβάσεις αλλαγής ή αποκαταστάσεως φύλου, αισθητικές ή κοσμητικές επεμβάσεις.» Α.Π. 1321/1992: «η μητέρα έχει αρμοδιότητα να αποφασίζει μόνη της, για τα τρέχοντα και καθημερινά μόνο θέματα, τα σχετιζόμενα με την επιμέλεια του τέκνου, όχι δε και για εκείνα που από τη φύση τους είναι προορισμένα να επηρεάσουν κρίσιμα για τη ζωή του θέματα (όπως ονοματοδοσία, επιλογή αναδόχου, επιλογή θρησκεύματος, σοβαρή χειρουργική επέμβαση)»
-Amato, P.R., Gilbreth, J.G. (1999) Nonresident fathers and children’s well-being: A meta-analysis. Journal of Marriage and the Family, 61, 557-573.
-Breivik, K. Oldweus, D. (2006) Adolescent’s adjustment in four post-divorce family structures: Single mother, stepfather, joint physical custody and single father families. Journal of Divorce & Remarriage, 44 (3/4), 99-124.
-Heide Ottosen, M. (2004) Samvaerogbornsdtrivsel [Joint custody and children’s well-being]. Copenhagen, Denmark: Social Studies Institute.
-McLanahan, S.S. (1999) Father absence and the welfare of children. In E.M. Hetherington (Ed.), Coping with divorce, single parenting and remarriage: A risk and resiliency perspective (pp. 117-145). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
-Singer, A. (2008) Active parenting or Solomon’s justice? Alternating residence in Sweden for children with separated parents. Utrech Law Review 4, 35-47.
Skinner, C., Bradshaw, J., Davidson, J. (2007) Child support policy: An international perspective. London, England: The Stationery Office.
-Παπάνης Ευστράτιος, Ρουμελιώτου Μυρσίνη, Σαντή Αγγελική, Κιτρίνου Ελένη. «Η αθέατη πλευρά της ισότητας των δύο φύλων: Εμπειρική έρευνα σχετικά με τις στάσεις και τη νομική διάσταση για το θεσμό της συγκηδεμονίας-συνεπιμέλειας στην Ελλάδα.» academia.edu/10710431/
-Παραβάντης Ιωάννης. «Έρευνα στην Ελλάδα για τα ποσοστά Επιμέλειας Παιδιών στο Διαζύγιο και Συμπεράσματα Έρευνας». ΜΚΟ ΓΟΝ.ΙΣ.
https://www.gonis.gr/gonis/peiraia-event_295/Ereyna-stin-Ellada-gia-ta-pososta-Epimeleias-Paidion-sto-Diazygio-kai-Symperasmata-Ereynas_596
